Τα ψυχολογικά αίτια της παχυσαρκίας
Στην κατηγορία των επονομαζόμενων διαταραχών πρόσληψης τροφής ανήκει
και η διαταραχή υπερφαγίας ή ψυχογενής υπερφαγία, ή ανεξάρτητα από
ψυχολογικούς όρους παχυσαρκία. Στην εποχή μας οι διαταραχές διατροφής
αποτελούν συχνό φαινόμενο. Η αρνητική συναισθηματική κατάσταση του ατόμου
εκφράζεται μέσα από το σώμα του. Συνήθως μιλάμε για δείκτη μάζας σώματος (bmi)
μεγαλύτερο του 25 και για πολυπαραγοντική αιτιολογία. Τα αίτια μπορεί να είναι
γενετικά και να αφορούν το μεταβολισμό ή τα γονίδια του ατόμου. Επίσης, μπορεί
κάποιος να πάρει βάρος λόγω κάποιας οργανικής πάθησης, όπως είναι ο
υπερθυρεοειδισμός. Εκτός από τις οργανικές παθήσεις, ακόμη και η φαρμακευτική
αγωγή, όπως κάποια αντικαταθλιπτικά χάπια θα μπορούσε να φέρει παρόμοια
αποτελέσματα. Παράλληλα, σημαντική είναι και η δράση περιβαλλοντικών
παραγόντων, όπως η επιλογή τροφών ή η άσκηση. Σε αυτούς τους παράγοντες θα
μπορούσαμε να προσθέσουμε και το ρόλο των «σημαντικών άλλων» στη ζωή μας,
που θα αναφερθεί εκτενέστερα παρακάτω.
Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθούμε με μια άλλη κατηγορία αιτίων που
συνδέονται με την ψυχολογία και παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση και
διατήρηση της παχυσαρκίας. Ένας βασικός επιβαρυντικός παράγοντας είναι το άγχος.
Συνήθως στην παχυσαρκία υπάρχει συνοσηρότητα με αγχώδεις διαταραχές. Το άτομο
νιώθει έντονο άγχος λόγω των προβλημάτων που αντιμετωπίζει. Βιώνει ματαίωση,
που είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα, όταν μια κατάσταση δεν εξελίσσεται όπως θα
περίμενε. Το αίσθημα ματαίωσης συνοδεύεται από θυμό και απογοήτευση.
Αδυνατώντας, λοιπόν, να βρει μια λύση σε αυτά στρέφεται στη λήψη τροφής, ώστε
να εκτονωθεί και να αισθανθεί καλύτερα. Αυτό μπορεί να ερμηνευτεί μέσα από τη
συμπεριφοριστική προσέγγιση, η οποία συνδέει το μάσημα της τροφής, ως πράξη, με
την μείωση της ψυχικής έντασης και την επακόλουθη ευχαρίστηση που νιώθει κανείς.
Αυτή η ευχαρίστηση λειτουργεί ως ενισχυτής, που μας ωθεί στο να επαναλάβουμε
την πράξη όταν ξαναβρεθούμε σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Γίνεται δηλαδή
μια σύνδεση στο μυαλό μας, η οποία με τη βοήθεια της επανάληψης υιοθετείται ως
σταθερή συμπεριφορά. Αλλά και η ψυχαναλυτική κατεύθυνση μπορεί να δώσει μια
ερμηνεία σε αυτή την κατάσταση. Οι ψυχαναλυτές συνδέουν τη λήψη τροφής με
αισθήματα ευδαιμονίας και ασφάλειας. Στο στοματικό στάδιο, που αποτελεί το πρώτο
ψυχοσεξουαλικό στάδιο ανάπτυξης του ατόμου, δημιουργείται αυτή η ταύτιση, που
ξεκινά από το μητρικό θηλασμό και συνεχίζει και με τη μετέπειτα λήψη τροφής, που
δίνεται από τα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντος του μωρού. Όταν η μητέρα,
για παράδειγμα, ικανοποιεί την ανάγκη του βρέφους για λήψη τροφής,
πραγματοποιείται μια σύνδεση μεταξύ αυτού και της ικανοποίησης της ανάγκης για
ασφάλεια και συναισθηματική πληρότητα.
Πέρα από θέματα άγχους κάτι πολύ συχνό που παρατηρείται σε συνδυασμό με
την παχυσαρκία είναι καταθλιπτικά συμπτώματα. Μπορεί να αφορούν έλλειψη
διάθεσης και ενδιαφέροντος, διαταραχές ύπνου κτλ. Παράλληλα εντοπίζεται μια
αρνητική αυτοεικόνα του ατόμου. Το άτομο κάνει αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό
του και την παρούσα κατάσταση, τους άλλους και το μέλλον. Αυτές οι σκέψεις
συνήθως είναι μη ρεαλιστικές, αλλά το άτομο αυτό δεν μπορεί εύκολα να το
κατανοήσει. Παρατηρείται, επίσης, μια τάση αυτοτιμωρίας, που συνήθως λειτουργεί
ως επιβεβαίωση σε αρνητικά μηνύματα που έχει λάβει κανείς σε μικρή ηλικία από
τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής του. Μπορεί ως παιδί να είχε ακούσει ότι
«Δεν είναι όμορφος, ή ότι δεν είναι ικανός για τίποτα ή ότι κανείς δεν τον θέλει κτλ.».
Αυτά τα μηνύματα εσωτερικεύτηκαν τότε και ως μετέπειτα ενήλικας έμαθε να τα
επιβεβαιώνει στη διάρκεια της ζωής του, κάτι που τον κάνει να αισθάνεται αδύναμος.
Μιλάμε λοιπόν για ένα φαύλο κύκλο που ξεκινάει από τον ίδιο τον εαυτό και
ενισχύεται πολλές φορές και από τον κοινωνικό περίγυρο, με διαφόρων ειδών
αρνητικά σχόλια. Μάλιστα, ο παχύσαρκος πολλές φορές φτάνει σε σημείο να
αποφεύγει κοινωνικές συναναστροφές ή ευχάριστες δραστηριότητες (πχ: γυμναστική,
διασκέδαση, μπάνιο στη θάλασσα, σεξ κτλ.) και να αισθάνεται ντροπή.
Με βάση τα παραπάνω γίνεται πιο ξεκάθαρο και το γιατί δεν πετυχαίνουν οι
περισσότερες προσπάθειες για δίαιτα. Κάθε άνθρωπος για να βάλει ένα στόχο και να
τον πετύχει χρειάζεται υποστήριξη πρώτα από τον ίδιο του τον εαυτό και αργότερα
από τον περίγυρο του. Όταν αυτά απουσιάζουν ή υστερούν πως θα μπορέσει να τα
καταφέρει; Όταν το συνειδητό του κομμάτι έχει βρει κίνητρα για να αδυνατίσει, αλλά
το ασυνείδητο παραμένει προσκολλημένο σε αρνητικές πεποιθήσεις, πως θα
καταφέρει να επιλύσει τη σύγκρουση; Νιώθει ματαίωση, η οποία μάλιστα είναι
επαναλαμβανόμενη και συνοδεύεται από θυμό, αδυναμία, απογοήτευση και σκέψεις
ανημπόριας. Έτσι ο προαναφερόμενος φαύλος κύκλος ενισχύεται και από την
αποτυχία των προσπαθειών. Οι αποτυχημένες απόπειρες για δίαιτα διαδέχονται η μια
την άλλη και όλη αυτή η επαναληψιμότητα ενισχύει την αρνητική αυτοεικόνα.
Στην παχυσαρκία η καλύτερη προσέγγιση είναι η συνθετική, δανειζόμενη
στοιχεία από διαφορετικές ψυχοθεραπευτικές κατευθύνσεις. Μεγάλη σημασία δίνεται
στη θεραπευτική σχέση, η οποία θα παρέχει στο θεραπευόμενο τα συναισθήματα
ασφάλειας και αποδοχής που πιθανόν δε βιώνονται σε σημαντικό βαθμό στην
καθημερινότητά του. Επίσης, η επιθυμητή αλλαγή θα έρθει σταδιακά, ώστε να μην
είναι απειλητική για το θεραπευόμενο. Μην ξεχνάμε, ότι στις περισσότερες
διαταραχές υπάρουν δευτερογενή οφέλη ( όπως για παράδειγμα η στροφή της
προσοχής του εξωτερικού περιβάλλοντος σε κείνον) που κρατούν το θεραπευόμενο
δέσμιο σ’ αυτές. Αυτά τα δευτερογενή οφέλη χρειάζεται να κατανοηθούν και να
αντικατασταθούν από θετικές και λειτουργικές σκέψεις.
και η διαταραχή υπερφαγίας ή ψυχογενής υπερφαγία, ή ανεξάρτητα από
ψυχολογικούς όρους παχυσαρκία. Στην εποχή μας οι διαταραχές διατροφής
αποτελούν συχνό φαινόμενο. Η αρνητική συναισθηματική κατάσταση του ατόμου
εκφράζεται μέσα από το σώμα του. Συνήθως μιλάμε για δείκτη μάζας σώματος (bmi)
μεγαλύτερο του 25 και για πολυπαραγοντική αιτιολογία. Τα αίτια μπορεί να είναι
γενετικά και να αφορούν το μεταβολισμό ή τα γονίδια του ατόμου. Επίσης, μπορεί
κάποιος να πάρει βάρος λόγω κάποιας οργανικής πάθησης, όπως είναι ο
υπερθυρεοειδισμός. Εκτός από τις οργανικές παθήσεις, ακόμη και η φαρμακευτική
αγωγή, όπως κάποια αντικαταθλιπτικά χάπια θα μπορούσε να φέρει παρόμοια
αποτελέσματα. Παράλληλα, σημαντική είναι και η δράση περιβαλλοντικών
παραγόντων, όπως η επιλογή τροφών ή η άσκηση. Σε αυτούς τους παράγοντες θα
μπορούσαμε να προσθέσουμε και το ρόλο των «σημαντικών άλλων» στη ζωή μας,
που θα αναφερθεί εκτενέστερα παρακάτω.
Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθούμε με μια άλλη κατηγορία αιτίων που
συνδέονται με την ψυχολογία και παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση και
διατήρηση της παχυσαρκίας. Ένας βασικός επιβαρυντικός παράγοντας είναι το άγχος.
Συνήθως στην παχυσαρκία υπάρχει συνοσηρότητα με αγχώδεις διαταραχές. Το άτομο
νιώθει έντονο άγχος λόγω των προβλημάτων που αντιμετωπίζει. Βιώνει ματαίωση,
που είναι ένα δυσάρεστο συναίσθημα, όταν μια κατάσταση δεν εξελίσσεται όπως θα
περίμενε. Το αίσθημα ματαίωσης συνοδεύεται από θυμό και απογοήτευση.
Αδυνατώντας, λοιπόν, να βρει μια λύση σε αυτά στρέφεται στη λήψη τροφής, ώστε
να εκτονωθεί και να αισθανθεί καλύτερα. Αυτό μπορεί να ερμηνευτεί μέσα από τη
συμπεριφοριστική προσέγγιση, η οποία συνδέει το μάσημα της τροφής, ως πράξη, με
την μείωση της ψυχικής έντασης και την επακόλουθη ευχαρίστηση που νιώθει κανείς.
Αυτή η ευχαρίστηση λειτουργεί ως ενισχυτής, που μας ωθεί στο να επαναλάβουμε
την πράξη όταν ξαναβρεθούμε σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση. Γίνεται δηλαδή
μια σύνδεση στο μυαλό μας, η οποία με τη βοήθεια της επανάληψης υιοθετείται ως
σταθερή συμπεριφορά. Αλλά και η ψυχαναλυτική κατεύθυνση μπορεί να δώσει μια
ερμηνεία σε αυτή την κατάσταση. Οι ψυχαναλυτές συνδέουν τη λήψη τροφής με
αισθήματα ευδαιμονίας και ασφάλειας. Στο στοματικό στάδιο, που αποτελεί το πρώτο
ψυχοσεξουαλικό στάδιο ανάπτυξης του ατόμου, δημιουργείται αυτή η ταύτιση, που
ξεκινά από το μητρικό θηλασμό και συνεχίζει και με τη μετέπειτα λήψη τροφής, που
δίνεται από τα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντος του μωρού. Όταν η μητέρα,
για παράδειγμα, ικανοποιεί την ανάγκη του βρέφους για λήψη τροφής,
πραγματοποιείται μια σύνδεση μεταξύ αυτού και της ικανοποίησης της ανάγκης για
ασφάλεια και συναισθηματική πληρότητα.
Πέρα από θέματα άγχους κάτι πολύ συχνό που παρατηρείται σε συνδυασμό με
την παχυσαρκία είναι καταθλιπτικά συμπτώματα. Μπορεί να αφορούν έλλειψη
διάθεσης και ενδιαφέροντος, διαταραχές ύπνου κτλ. Παράλληλα εντοπίζεται μια
αρνητική αυτοεικόνα του ατόμου. Το άτομο κάνει αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό
του και την παρούσα κατάσταση, τους άλλους και το μέλλον. Αυτές οι σκέψεις
συνήθως είναι μη ρεαλιστικές, αλλά το άτομο αυτό δεν μπορεί εύκολα να το
κατανοήσει. Παρατηρείται, επίσης, μια τάση αυτοτιμωρίας, που συνήθως λειτουργεί
ως επιβεβαίωση σε αρνητικά μηνύματα που έχει λάβει κανείς σε μικρή ηλικία από
τους σημαντικούς ανθρώπους της ζωής του. Μπορεί ως παιδί να είχε ακούσει ότι
«Δεν είναι όμορφος, ή ότι δεν είναι ικανός για τίποτα ή ότι κανείς δεν τον θέλει κτλ.».
Αυτά τα μηνύματα εσωτερικεύτηκαν τότε και ως μετέπειτα ενήλικας έμαθε να τα
επιβεβαιώνει στη διάρκεια της ζωής του, κάτι που τον κάνει να αισθάνεται αδύναμος.
Μιλάμε λοιπόν για ένα φαύλο κύκλο που ξεκινάει από τον ίδιο τον εαυτό και
ενισχύεται πολλές φορές και από τον κοινωνικό περίγυρο, με διαφόρων ειδών
αρνητικά σχόλια. Μάλιστα, ο παχύσαρκος πολλές φορές φτάνει σε σημείο να
αποφεύγει κοινωνικές συναναστροφές ή ευχάριστες δραστηριότητες (πχ: γυμναστική,
διασκέδαση, μπάνιο στη θάλασσα, σεξ κτλ.) και να αισθάνεται ντροπή.
Με βάση τα παραπάνω γίνεται πιο ξεκάθαρο και το γιατί δεν πετυχαίνουν οι
περισσότερες προσπάθειες για δίαιτα. Κάθε άνθρωπος για να βάλει ένα στόχο και να
τον πετύχει χρειάζεται υποστήριξη πρώτα από τον ίδιο του τον εαυτό και αργότερα
από τον περίγυρο του. Όταν αυτά απουσιάζουν ή υστερούν πως θα μπορέσει να τα
καταφέρει; Όταν το συνειδητό του κομμάτι έχει βρει κίνητρα για να αδυνατίσει, αλλά
το ασυνείδητο παραμένει προσκολλημένο σε αρνητικές πεποιθήσεις, πως θα
καταφέρει να επιλύσει τη σύγκρουση; Νιώθει ματαίωση, η οποία μάλιστα είναι
επαναλαμβανόμενη και συνοδεύεται από θυμό, αδυναμία, απογοήτευση και σκέψεις
ανημπόριας. Έτσι ο προαναφερόμενος φαύλος κύκλος ενισχύεται και από την
αποτυχία των προσπαθειών. Οι αποτυχημένες απόπειρες για δίαιτα διαδέχονται η μια
την άλλη και όλη αυτή η επαναληψιμότητα ενισχύει την αρνητική αυτοεικόνα.
Στην παχυσαρκία η καλύτερη προσέγγιση είναι η συνθετική, δανειζόμενη
στοιχεία από διαφορετικές ψυχοθεραπευτικές κατευθύνσεις. Μεγάλη σημασία δίνεται
στη θεραπευτική σχέση, η οποία θα παρέχει στο θεραπευόμενο τα συναισθήματα
ασφάλειας και αποδοχής που πιθανόν δε βιώνονται σε σημαντικό βαθμό στην
καθημερινότητά του. Επίσης, η επιθυμητή αλλαγή θα έρθει σταδιακά, ώστε να μην
είναι απειλητική για το θεραπευόμενο. Μην ξεχνάμε, ότι στις περισσότερες
διαταραχές υπάρουν δευτερογενή οφέλη ( όπως για παράδειγμα η στροφή της
προσοχής του εξωτερικού περιβάλλοντος σε κείνον) που κρατούν το θεραπευόμενο
δέσμιο σ’ αυτές. Αυτά τα δευτερογενή οφέλη χρειάζεται να κατανοηθούν και να
αντικατασταθούν από θετικές και λειτουργικές σκέψεις.